Då bestefar døydde, var eg åtte år. Han låg i ei open kiste i bestestova medan me barnebarna leika oss rundt om. Sjølv om eg aldri høyrde han spele, må eg ha skjønt at fela og musikken betydde mykje for han. For der ved kista, veslevaksen og gripen av høgtida og alvoret, lova eg høgt at eg skulle spele fele. Og slik vart det.

Eg hugsar ein høg og gråhåra bestefar som rusla rundt med stokken sin, som kvilte middag på divanen kvar dag, og som gav meg kamferdrops om eg lova å ikkje knaspre. Felespelet var ikkje ein del av minnet eg har av han. Bestefar slutta å spele fele då han syntest han var for gamal.

10. februar i år var det 100 år sidan bestefar min, spelemannen og slåttekomponisten Peter L. Rypdal (1909 - 1988), vart fødd. Peter budde heile livet i Tresfjord, ei bygd der musikklivet stod særleg sterkt. Sjølv kom han frå ei spelemannsætt med namngjevne spelemenn i alle ledd på morssida heilt tilbake til 1777 (Jo Lasseson Kjersem), med unntak av mora. Dårlege tider og økonomisk naud gjorde at faren måtte reise til Amerika før sonen vart fødd. Dei trefte kvarandre først då Peter var ni år gamal. I mellomtida hadde Peter budd hjå mor, mormor og morfar, og det var her han lærde kunsten å spele.

Morfaren Jakob L. Kjersem (1862–1944) var ein av dei halvprofesjonelle militærmusikarane i distriktet, og han var også ein populær spelemann som sytte for slåttemusikken i over hundre bryllaup. Då statsstipendiat Arne Bjørndal samla inn folkemusikk i området, var Kjersem ei av hovudkjeldene. Peter og bestefaren hadde eit nært og godt forhold, og av han lærte Peter felespel og gamle slåttar, han lærte musikkteori, og han lærte at han ikkje skulle slurve med tonen. Den gamle spelekameraten åt Jakob, klarinettisten Nils E. Kjøpstad (1863–1935), var òg ein god læremeister. I ungdomstida sykla Peter på besøk til Kjøpstad nesten kvar søndag for å lære seg gamle slåttar og for å trene seg på å improvisere andrestemmer. Han fekk god nytte av notekunna si då han skreiv ned mange gamle slåttar etter desse to og fleire andre. 11 år gamal fekk Peter lov til å spele klarinett i Tresfjord Musikklag (janitsjarkorps). Her fekk han stå side ved side med vaksne og dyktige militærmusikarar, og på dirigentpodiet stod fanejunker Jakob O. Rypdal (1857–1935), bestefar åt jazzmusikaren Terje Rypdal. Dette var ein streng, men god skule. Når dei spela i skarptakt, måtte Peter legge til sides trøinga ifrå spelemannstradisjonen, og trampe takta lydlaust, med tåa inni skoen.

Peter komponerte fleire gode slåttar, og to av bruremarsjane hans blir framleis mykje brukt over heile landet. Sjølvkritisk som han var, prøvde han ofte ut nye komposisjonar på kappleikar under titlar som ”Gamal springar brukt i Tresfjord”. Slik fekk han testa om folk likte komposisjonane hans. I tillegg til folkemusikken hadde Peter stor interesse for klassisk musikk, og gløden for desse to sjangrane var noko han delte med sin gode ven Henry Vike (1921–), som han komponerte bruremarsjen ”Eit sommarbryllup” til. Saman med Henry og andre musikkinteresserte var han med på å danne Fellesorkesteret, som var noko så unikt som eit eige symfoniorkester for Tresfjord og Vestnes i åra 1949–1964. Tidlegare, i 30- og 40-åra, hadde bestefar og tre andre frå bygda ein strykekvartett som var eit populært underhaldningsinnslag på mange arrangement. Peter var også med på å stifte Romsdal spelemannslag i 1936, eit av dei eldste spelemannslaga i Noreg.

Sigbjørn Bernhoft Osa var det store førebiletet, og bestefar var heldig og fekk møte han fleire gonger då han var på turnear i området. Då nytta Osa høvet til å lære seg slåttar frå Peter, og han hadde dei ofte på konsertrepertoaret sitt. Ein gong Osa spelte på ein aldersheim, bad styrarinna han om å spele kristelege songar. Men då det vart så dårleg stemning i salen, sa Osa: ”Nei, no spelar eg heller ein slått etter Peter Rypdal” – og då vart det liv. Slike historier gledde og inspirerte Peter, og i Osa såg han kanskje sin eigen draum: å leve av musikken. Men tida han levde i, garden og ansvaret for familien gjorde at ein profesjonell musikkarriere vart lagd på hylla. Han reiste likevel mykje rundt med fela – takka vere kona Johanne og systera Jorun som tok seg av garden og heimen når han var ute på spelferd.

Peter var ein kjenslevar mann, og musikken gjekk rett i hjarta på han. Så framt det var god musikk, då. Høyrde han falske tonar, fekk han reint ilt, og då knaspra han kamferdrops og knitra med posen frå salen. Var det skummel musikk på TV, gjekk han bort og skrudde ned lyden: ”Det er berre på film, Johanne,” sa han, og forsikra kona si om at det ikkje var farleg.

Peter kunne kunsten å kjenne att feler på lyden. Borna hans mora seg med å blindteste han med ulike feler, og alltid gjetta han rett.

Då det lei mot slutten av livet, bad Peter om å få eit siste ynske oppfylt. Det var ei fele han hadde spelt på sist i trettiåra som han så gjerne ville høyre igjen. Eit eldre ektepar i bygda hadde fela, og lånte ho gjerne vekk til høvet. Ingen veit kva for minne som strøymde på då sonen Asle tok opp fela og spelte åt han. Men då han var ferdig, sa han: ”Ja, no kan i dø.”

Artikkelen har fyrst stått på trykk i Spelemannsbladet (3-09)

Tekst: Jorun Marie Rypdal Kvernberg. Kvernberg er barnebarnet til Peter L. Rypdal, og arbeider som musikar og folkemusikkarkivar ved Møre og Romsdal folkemusikkarkiv.