Svenskesnus i ei rallartid og tobakk under verdskrigane.

Bergensaren Sverre Bredal etablerte agentur- og skipsekspedisjonsfirma i Odda tidleg i 1911. På den tid var det store anlegg i Tyssedal og Skjeggedal. Kraftstasjonen blei utvida kraftig og den store Ringedalsdammen var under bygging. Samtidig var det store byggearbeid for utviding av smelteverket. Oddabyen var i sterk vekst, kundemassen auka og det var tid for aktiv marknadsføring.

Den 3. mai 1911 skriv Langaard til Bredal:

Bekjent med, at der i Deres Distrikt forbruges betydelige Kvanta af Tidemanns finmalede Snus, fremkommer Nærværende for at underrette Dem om, at jeg nu har forandret Fabrikationen af min finmalede svenske Snus No. 1, saa at denne nu i enhver Henseende er uovertruffen, og efter Udtalelser fra Snustyggere saavel i som udenfor Christiania staar over Tidemanns. – …

Sist i juni 1912 skriv Langaard at dei aksepterer tilbod frå Odda Tidende om 35 gongers innrykking ”for en Pris af Kr 35,-." I forkant hadde Langaard den 19. juni skrive til Bredal: Jeg er for nogen Tid siden kommne ud med et nyt Merke i Snus - "Diamant-Snus" - som her på Østlandet har slaaet enestaaende godt an. Og han ber om annonse i det paa Stedet mest udbredte Arbeiderblad.

Langaard opplyser at firmaet vil senda 50 halve øskjer snus for utdeling som prøver til ”det snustyggende publikum”. I same brev mottek Bredal manuskript til ei annonse som skal rykkast inn 24 gonger ”i det dertil mest egnede lokalblad”.

Det var tobakksnaud under begge verdskrigane. Då trongen for nikotin var på det verste i 1916, oppstod det snuskø framfor Hans Kjellevold sin kolonialbutikk i Røldalsvegen. Det hadde gått rykter om at Kjellevold var snill og lot mange krita både snus og smør.

Under andre verdskrigen vart det delt ut rasjoneringskort på tobakk og snus. Men sjølv om ein hadde rasjoneringskort, var det lika ofta "trynefaktoren" som avgjorde om du fekk kjøpa tobakk. Ein av dei som ikkje hadde trynefaktoren på si side, kunngjorde i matpausen på jobben følgande forretningsidé:

Når denna fordømte krigen e' slutt, så kan dåkke ta dåkke faen på at eg skal bjynna med egen tobakksforretningen! Og då e' det ikkje EIN jævel som får kjøpa ei flis tobakk av meg!

Tobakksdyrking er kjend heilt tilbake til midten av 1600-talet i Noreg.

Under 1. og 2. verdskrigen tok bønder i heile landet opp att dyrkinga av tobakk. Nokre tobakksdyrkarar framstilte også snus av stilken og blomeknoppane på tobakksplantane, då dei inneheldt mykje nikotin.

Dei som ikkje dyrka sjølve, eller fekk tak i produkta, tok til takke med snus laga av enebark. Den var ikkje rasjonert, og skulle etter sigande ikkje smaka "så verst". Enebarksnus vart brukt av svenske soldatar under krigen.

Snus var sett på som naudsynt for soldatane, og rekna for å vera ein "viktig militær proviantartikkel".

Christoffer Columbus fortalde om tobakken då han kom attende frå si oppdagingsreise til Amerika i 1492. Franske Jean Nicot var opphavet til ordet nikotin då han gjorde tobakken kjend i Frankrike i 1560-åra. Sigaren var nikotinproduktet som var først ute. Men allereie den gong visste ein at tobakken var skadeleg. På 1600-talet var det i mange land dødsstraff for å røyka. Seinare vart tobakk berre skrive ut på resept.

På NHI (Norsk Folkehelseinstitutt) sine sider kan ein lese om tobakken si historie frå 1600-talet og oppover.

I 1632 innførte Christian IV eit totalforbud mot tobakk i sju år. I 1741 kom eit forbod mot røyking blant ungdom under 21 år. Straffa var gapestokk to søndagar på rad for foreldra til dei unge.

Avhengigheita som nikotin skaper, gjorde at tobakksprodukta vart stadig meir etterspurde. Det førte til at tobakksindustrien etablerte seg. I 1778 vart JL. Tiedemanns tobaksfabrik opna i Christiania. I 1854 starta Conrad Langaard sin tobakksproduksjon. Langaard var også den første som utvida med produksjon av snus, skrå, sigarer og pipetobakk.

Nokre tiår seinare - i 1882 - vart det anlagt tobakksplantasjar i indre Sogn.

Etter kvart skjøna myndigheitene at dei ikkje ville klare å forby tobakken, og gjekk over til å skattlegga produksjonen. Frå 1893 bidrog tobakksbeskatninga med heile 12% av dei totale statsinntektene. Statsavgifta gjorde at den norske kommersielle tobakksindustrien ikkje overlevde lenger enn til kring 1920.

I 1898 opplyste Norske Kvinders Totalavholds-Selskap:

Tobak virker mest paa hjernen. Tobak er især meget skadeligt for børn og ungdom, fordi den svækker hukommelsen og tænkeevnen. Tobak er ikke til nogen virkelig nytte verken for børn eller voksne.

Og i 1899 kom ei fullmaktslov som gav kommunane mynde til å handheva ei aldersgrense på 15 år for kjøp og konsum av tobakk på offentleg stad.

I eit lesarinnlegg i Fjordenes Blad 16. januar 1896 står det:

Ingen bryr seg om aa vera slave under kong Nikotin. Men er ein fyrst komen under hans sterke velde, so fell det tungt aa slita seg laus. Fleirtalet av "slavarne" hev innbillet seg at ein kunne ikkje vaaga aa gjera upprør. Den mektige kongen ville ta hemn, leggja sjukdomar og motløyse yver uprøraren. Og so hev fleirtalet drive paa med tygging og røyking av denne giftige urta, medan dei i stillheit bannar seg sjølve kor toskne dei var at dei byrja.

Avisa Nybrott skriv i 1928 at "den stygge skikk å røke tobakk vinner dessverre mer og mer innpass blant kvinnene. Det er slett ikke ualmindelig å se unge kvinner sitte på restaurant å røke på en stor sigar, eller alvorlige husmødre utstøte store røykskyer fra munnen under arbeidet på kjøkkenet".

I 1937 var 80% av dei som bruka snus i England kvinner. I første rekke skodespelarar, som brukte snus for å roa nervene før ei forestilling. Snus vart på det viset ei motesak i London, som etter kort tid forplanta seg til heile landet.

Under 2. verdskrigen førte kommunen Brevik inn ein regel om at alle mannfolk over 17 år skulle få tobakk. Kvinnene var ikkje med i ordninga, noko som sjølvsagt ikkje fall i god jord hos dei. Kvinnene føreslo då at dei skulle få sjokoladerasjonane til mennene.

Nokre dokument i Bredal-arkivet (A-0032) er dels skadd av sopp. Men dokumenta er godt leselege og gjev oss eit fint innblikk i forretningsverksemd, forretningsspråk og firma i Odda i perioden 1911 til 1919.

• Kraftmuseet arkiv
• NHI
• Aviser på nb.no
• Odda i manns minne
• Boka "Det gamle Odda"