Skjålykta - med lys gjennom dyrehinne

Kva hinne frå kva dyr vart eigentleg brukt på skjålyktene? I leksikon og ordbøker i 2008 stod det at skjå særleg var av magehinne frå ku (eller kalv).

I 2024, under skrivinga av denne artikkelen, slo eg opp «skjå» i Store Norske Leksikon (snl.no) att. No stod det «Skjå er en gjennomsiktig hinne, for eksempel magehinne eller fosterhinne av ku eller annet større dyr». Rettingshistorikken på denne artikkelen viser at det er Aase Ryssdal Sæther som sendte inn forslag til endring 5.april 2010 der ho foreslår å ta med fosterhinne i tillegg til magehinne i leksikonartikkelen (snl.no, lese 12.02.2024). Så bra!

At fosterhinne frå ku vart brukt som skjå har eg berre funne i tre andre skriftlege kjelder, der to av dei (Standal 1984 og Grøvik 1975) refererer til ei av dei: "Lys og lysreiskapar på Sunnmøre" av O. Bjørlykke (1950). Bjørlykke skriv:

"Skjå er hinne av kumagen, seier litteraturen. Kan så vera, men her på Sunnmøre var namnet skjå også brukt om den hinna som ligg rundt den nyfødde kalven. Denne hinna tok mor og bestemor vare på og spente ho utover ein vegg til turk. Noko kløyving av kumagen såg eg ikkje heime i barneåra" (Bjørlykke s.12).

Det er berre frå Sunnmøre og i Nordfjord eg har funne fosterhinne frå ku nemnt brukt som skjå. Vart det brukt ulik type hinne til skjå på ulike plassar i landet? Og vart det brukt andre hinner til skjå i lykter enn i ljore/gluggar? Og kor sikre kan vi vere på at opplysingar i skriftlege kjelder og museumsprotokollar stemmer med røynda? Eg har ikkje eigentleg funne fasitsvara på desse spørsmåla.

Kva eigenskapar hinnene hadde, men også kva hinner som var tilgjengeleg, må ha spelt inn for kva som vart brukt. Aase skriv i kommentaren på snl.no (lese 12.02.2024) at den store fordelen med å bruke fosterhinne, er at ein får tak i ei ny hinne utan å måtte slakte dyr. Eitt godt poeng!

I andre skriftlege kjelder og i musea sine gjenstandsopplysingar, er fleire typar dyrehinner nemnt som skjå. Dette gjeld også for Nordfjord. Audun Fitje skriv i ei ordforklaring av "skjå" i "Målføret i Gloppen" (1995) at skjå helst er av tørka kumage (s.298). (Gloppen kommune ligg i Nordfjord).

Albert Steen skriv (1970) at tarmskinn og svineblære vart brukt i staden for glas i ljore og vindauge (s.63). I eitt undervisningshefte laga på NFM om lys og lysstell, skriv Ragnar Standal (1984) at rundt spilane på skjålykta spente dei fosterhinna av ein kalv, «nett som skjåen i ljoren», eller dei kunne bruke ei utspilt urinblære frå eit større dyr (Standal s.14).

Forvirra? Du er ikkje aleine.

Hinner brukt til skjå - ei oppsummering

Eg har freista samle og kategorisere ulike hinner (og nokre ulike skriveformar, eldre eller dialekt) som eg har funne oppgjeve brukt som skjå til skjålykter og ljore/glugger (det kjem ikkje alltid fram om det er til det eine eller det andre) frå ulike kjelder, inkludert frå opplysingar om skjålykter her på DigitaltMuseum.

Blære (blæreskinn, svineblære, okseblære, urinblære frå større dyr).

Mageskinn (magehinne, kumage, «kuvomb», grisemage, «tynnvommi» av slakt).

Fosterhinne frå ku (hinna rundt ein nyfødd kalv).

Tarmskinn

Fiskemage (kveitemage, torskemage, (berre funne om skjå i ljore)).

I "Jølstramålet"(Sunnfjord) skriv Daniel Dvergsdal om tydinga av ordet skjålykt at skjålykta er "laga av skjå, gjennomsynleg innvollshinne på ku eller gris" (1995 s.195). Det kan stemme med oppsummeringa over (sett bort i frå fiskemage) at det var ulike innvolshinner frå ku og gris som vart brukt som skjå. Dvergsdal skriv same stad at "same material vart nytta til å dekkje ljoren, og vi fekk nemninga enj skjå". Kan hende var det slik det var.

På DigitaltMuseum kan ein søke på ulike materialar ein gjenstand er laga av, til dømes eitt søk på «lykt» og ei bestemt dyrehinne. Men kva skjå som var brukt på lyktene er kunnskap som eigar kanskje ikkje lenger hadde då skjålykta kom til museet, og det er ikkje lett å vurdere kva hinne som er brukt berre ut i frå sjølve materialet.

Ingen av dei gamle skjålyktene vi har på Nordfjord Folkemuseum (vi har 5 med hinne på) har opplysningar om kva hinne frå kva dyr som er brukt til skjå. Vi veit kva lyktene frå Aase sitt prosjekt er laga av, så vi kan samanlikne. Det må takast med i betraktning at ei «brukt» og gamal lykt i tillegg vil ha ein viss «patina».

Lyktene på NFM kan vere laga av ulik type skjå, for hinnene er litt ulike. Nokre hinner er tjukkare og slepp gjennom mindre lys en andre, ein ser blodårer i nokre, ei har ein slags hårete overflate, ei har noko slags prikkar i seg. Men kva som er kva hinne frå kva dyr har eg ikkje nok kunnskap til å slå fast. Kanske lesaren kan hjelpe? Kan skjåen på lykta NFM.0000-00741, som fram står som lysast i mine auge, vere frå fosterhinne?

Korleis arbeidde dei med hinnene frå dei kom frå dyra til ferdig skjålykt i den tid skjålykter var i vanleg bruk? Dette har eg ikkje funne mange opplysingar om.

Det eg har funne skrive er at dyrehinnene brukt til skjå vart tørka. Bjørlykke (1950) hugsa at mora og bestemora spente opp fosterhinne frå ku på veggen til tørk (s.12). Fitje (1995) si ordforklaring av "skjå" i "Målføret i Gloppen" er "gjennomskinleg hinne, helst av tørka ku-mage" (s.298).

Aase visste ikkje noko om korleis det arbeidde med hinnene på førehand, så ho prøvde seg fram. Aase brukte fosterhinna «fersk» etter kalvefødsel i forsøket sitt, og det fungerte bra. Eg veit ikkje om «ferske» hinner vart brukt i eldre tid. Ein kan tenkje seg at det var meir praktisk å tørke hinnene til seinare bruk.

Når ein studerer skjålykter nærare, ser ein at hinnene sit klistra fast til treet og til seg sjølv (i skøyter og ender), og sjeldan er festa på anna vis. Aase fann også ut at fosterhinna naturleg festa seg fast til treet og seg sjølv (sjå bilete). Dei tørka hinnene må ha blitt bløytte før bruk.

Aase skylte hinnene grundig med vatten før, undervegs og etter at skjåen var kome på tre-skjelettet. Ho arbeidde også med å fjerne mest mogeleg av årehinna slik at skjåen vart klårare.

Kva lys brukte dei i skjålyktene? Ivar Grøvik (1975) skriv i «Hjørundfjordboka - Kultursoga I" (Sunnmøre) at: «Dei kunne nytte både kole og talglys i lyktene. I seinare tider vart det vanleg med talglys, men dette kunne vel skifte noko. I ein av dei gamle lyktene på S.M, står det ein tranlampe av stein» (s.248). Ei kole er ei tranlampe. Det er ikkje heilt tydeleg om Grøvik her meiner ei skjålykt, men eg tolkar det slik då dette avsnittet kjem rett etter eitt avsnitt om skjålykt. At kole vart brukt i skjålykter vert bekrefta av Rekkedal (1947). Rekkedal skriv at dei i "eldste tidi" brukte skjålykt med ei kola i (s.150).

S.M. er truleg Sunnmøre museum, då Grøvik i si tid var engasjert i museumsarbeid der (Hatløy, e-post 22.02.2024). Eg fann diverre ikkje ei slik skjålykt med tranlampe av stein i deira samlingar på DigitaltMuseum. Sunnmøre museum kunne ikkje bekrefte at dei har hatt eller har ei skjålykt med kole i samlingane sine (Hatløy).

Det er NFM sine skjålykter eg har studert på nært, fysisk hald. Alle utan ei ser ut til å ha hatt talglys som lyskjelde. Denne eine (NFM.0000-06701) har riktig nok hol midt på botn-plata som kan vere til talglys, men i tillegg er det nokre tre-spilar i sirkel rundt hòlet. Kan sirkelen ha vore til å plassere ei tranlampe (kole) i? Kanskje likna tranlampene brukt i skjålykter på dei av stein (eller jarn) på bileta under?

Talglys vart laga heime på garden i eldre tid av talg (feitt) frå husdyr. Steen (1970) skriv at det helst var lysestumpane eller lys av den ureine talgen dei brukte i skjålyktene (s.63).

Korleis kom dei til lyset inni lykta? Skjålykter der plassen til lyset sit fast i botnplata, må ha ei opning på ei side av lykta slik at ein kjem til lyset. Det er ulike typar opningar på lyktene, men gjerne ein tre-lem eller -dør til å opne utover eller dra oppover. Skjålykter med skjå rundt på alle sider og opning i toppen, har ein eigen løftemekanisme med spiler til å løfte lyset opp til opninga for å kome til som vist på bileta! Ganske så genialt rett og slett!

Kor vart skjålykta brukt? Skjålykta vart brukt utomhus og i uthus som fjøs, løe, stabbur og kvernhus. I fisketida brukte dei også skjålyktene om bord i båtane, skriv Grøvik (s.247).

Korleis ein har laga skjålykter, frå dyr til ferdig lykt, har eg funne lite om kjeldene. Slakting er dei færraste med på lenger, og sjølv om det går føre seg kalvefødslar i fjøs rundt om, vert hinner frå innvolar lite brukt. Laging av skjålykt frå dyrehinner har gått ut av bruk og ut av ei felles erfaringsverd.

Aase Ryssdal Sæther testa i 2010 ut å lage ei skjålykt av fosterhinne frå ku som eitt eksperiment. Aase foto-dokumenterte prosessen for å formidle erfaringane sine videre. Mitt håp er at eg med denne artikkelen kan vere med på å dele hennar kunnskap og erfaringar med enno fleire.

Eg har også forsøkt å samle og systematisere mykje av det eg har lurt på og funne ut om skjålykter her, då ei slik "oppsummering" er noko eg sjølv har sakna. Ambisjonen er ikkje eitt fullstendig oversyn. Det er nok mange som har meir kunnskap enn meg på fleire områder, og som kan bidra med retting og utfylling.

Sæther, Aase Ryssdal (f.1954). Oppvaksen og busett på garden Ryssdal i Gloppen kommune i Nordfjord. Aase laga i 2010 skjålykt av fosterhinne frå ku og fekk dokumenterte prosessen med foto. Fotograf under arbeidet var Runar Tafjord. Teksten på sjølve bileta er Aase sin. Eg eller andre frå museet var ikkje til stades under arbeidet. Aase gav bilet-dokumentasjonen og dei ferdige lyktene til Nordfjord Folkemuseum. Ein stor takk til Aase, også får å ha svart på mange spørsmål på e-post under arbeidet mitt med denne artikkelen.

Hatløy, Håvard Haraldson, ViTi, Sunnmøre museum. E-post 22.02.2024

Evebø, Steinar f.1960, samtalar februar 2024

Internett

Nynorskordboka. Språkrådet og Universitetet i Bergen. https://ordbokene.no/

Det norske akademis ordbok https://naob.no/ordbok/

Store norske leksikon. https://snl.no/

Trykte kjelder

Bjørlykke, O., 1950: «Lys og lysreiskapar på Sunnmøre». Serprent frå Sunnmøre historiske lags tidsskrift 1950. Sunnmørspostens trykkeri.

Dvergsdal, Daniel, 1995: "Jølstramålet", utgjeve av Jølster Mållag, Førde

Fitje, Audun, 1995: "Målføret i Gloppen", Sandane

Grøvik, Ivar, 1975: "Hjørundfjordboka - Kultursoga I", utgjevar Hjørundfjord bygdeboknemnd – Ørsta kommune, Volda

Jordanger, Nils (leiar for nemnda for boka)1998: «Gamle ord og uttrykk frå Breim»

Rekkedal, Christian, 1947: «Stort arbeid ned er lagt – folkeminne frå førre hundradåret», Noregs boklag, Oslo

Standal, Ragnar, 1984: "Lys og lysstell gjennom tidene", emnehefte nr.3, (undervisningshefte NFM), Sandane

Steen, Albert, 1970: «Med lys og lampe gjennom tidene», Det Norske Samlaget, Oslo