Minne frå ein krig

Under andre verdskrig, i 1942, oppretta den amerikanske hæren ein eigen bataljon med norsktalande soldatar: 99th Infantry Battalion (Separate) - på norsk Bataljon 99.

Målet var å trene offiserar og soldatar for teneste i Noreg i tilfelle invasjon. Det var difor eit krav om at soldatane kunne norsk og gjekk godt på ski slik at dei kunne ta seg fram i det norske landskapet.

Somme soldatar i bataljonen var norske statsborgarar som verva seg frivillig for den amerikanske hæren etter å ha reist til sjøs i nokre år og gått i land i USA, medan andre var amerikanske borgarar med norske anar.

Soldatane fekk opplæring i to år før bataljonen på nærare 1000 soldatar reiste til Europa. Første møte med krig var under landsettinga i Normandie i juni 1944. Bataljonen mista 54 mann og mange vart skada i kampane i Belgia, Nederland, Frankrike og Tyskland.

1. juni 1945 stod Bataljon 99 æresvakt for Kong Håkon og kongefamilien då dei kom heim til Noreg.

I denne artikkelen presenterer vi materiale frå utstillinga Minne frå ein krig, som var utstilt på Vestnorsk Utvandringssenter frå 2012-2024.

Her møter vi krigsveteran John Pettersen (1915-2016) frå Radøy. Pettersen var sjømann om bord i ein tankbåt i Stillehavet då krigen braut ut. Då skipet la til kai i USA meldte han seg frivillig for den amerikanske hæren. I 1943 vart han soldat i Bataljon 99. Gjennom film, bilete og gjenstandar fortel John om minne frå krigen.

I dei fleste heimar finst det saker og ting i skuffer og skap som ein tek vare på fordi dei er knytte til ei spesiell hending. Kanskje er det fint utforma bordkort frå ein konfirmasjon, eller ein liten stein frå den fine turen. Det som for andre kan minne om rot, kan for ein sjølv vere eit viktig minne. Men då verken bordkort eller steinar snakkar det vanlege språket vi normalt bruker, treng vi noko å assosiere desse gjenstandane med. Vi kan difor seie at tinga gjerne står som eit symbol på eit minne, og hjelper oss å hugse ei spesiell hending.

Alle minne er ikkje gode, men dei kan vere naudsynte. I mange norske museum kan ein sjå gjenstandar frå andre verdskrig. Det kan vere daglegdagse ting som til dømes fiskeskinnsko og blendingsgardin, saker som var ein del av livet dei fem åra Noreg var okkupert av framande styrkar. Av og til kan ein slik ting skape assosiasjonar, ikkje berre hjå den opphavlege eigaren, men fleire menneske vil kunne ha ei tilknyting til gjenstanden. Historier frå besteforeldre og skulebøker har gitt oss informasjonen vi treng for å gjere ei kopling mellom sko og okkupasjon.

Materielle ting kan såleis bli kollektive minne om til dømes andre verdskrig i Noreg og Europa. Minnet vil heile tida skapast på nytt, når nye auge og generasjonar ser gjenstanden med sine briller.

I denne utstillinga finn du mellom anna eit nytestamente og ein feltspade, gjenstandar som dei fleste av oss kjenner til. I denne samanhengen får dei likevel ein ekstra dimensjon, som gjenstandar etter soldatane i Bataljon 99. Dei er ikkje berre eit nytestamente og ein spade, men objekt som minner om bestemte personar og ei bestemt historisk hending.

Amerikanarane ville at soldatane i Bataljon 99 skulle identifisere seg med landet dei kjempa i, og samstundes vere lojale mot landet dei kjempa for. Men kan ein ha fleire nasjonale tilhøyrsler og identitetar?

I Noreg bruker vi i dag nemningane innvandrarar og norskfødde med innvandrarbakgrunn. Men dette seier ikkje så mykje om kva tilhøyrsle ein sjølv kjenner til Noreg. Nasjonalt fellesskap baserer seg ofte på ideen om ei felles fortid, samstundes som nasjonale media held oppe førestellinga om ein avgrensa nasjonalstat. Situasjonen i USA var ein annan; der var det nettopp menneske med mange ulike bakgrunnar som utgjorde fellesskapet. Mellom dei var personar med norsk bakgrunn.

Under andre verdskrig blei det i USA vedteke at alle utanlandske statsborgarar som hadde immigrantstatus, såkalla «first papers», kunne delta i amerikansk teneste. Dei blei inkludert som ein del av nasjonalstaten USA, sjølv om dei hadde opphav frå andre land. Fleire i Bataljon 99 hadde «firstpapers», medan andre var fødde i USA med norskfødde foreldre – ikkje ulikt dagens innvandrarbefolkning i Noreg. På sett og vis var nordmennene ei av mange etniske grupper i USA.

Ungdom med innvandrarbakgrunn i dagens Noreg og soldatane i Bataljon 99 har kanskje noko til felles: dei har begge ein tilskriven identitet, samstundes som kulturelle praksisar som til dømes språk vil vere ei blanding.

Når vi stiller ut gjenstandar frå Bataljon 99, kan vi spørje oss kven si historie vi eigentleg får sjå. Er det minne frå USA, frå Noreg, om ein norsk kultur eller om ei etnisk gruppe?